कोरोना महामारीमा मानसिक स्वास्थ्य बिग्रियो ? डिप्रेसनबाट कसरी बच्ने ?

कोरोना महामारीले ल्याएको अनिश्चितता, बदलिएको दैनिकी, आर्थिक समस्या तथा सामाजिक दूरीले सबैको जीवनमा धेरै परिवर्तन ल्याएको छ। एकातिर हामी आफ्नो स्वास्थ्यलाई लिएर सबै चिन्तित छन् भने अर्कोतिर कतै कोरोना लागिहाल्ने त होइन भनेर चिन्ता पनि सबैमा छ ।

यो महामारीले भविष्यमा पार्न सक्ने प्रभावलाई लिएर समेत चिन्ता उत्पन्न भएको छ । गलत सूचना, समाचार एवं महामारीको बारेमा चाहिनेभन्दा बढी भ्रम फैलाइएका कारण जीवन नै असुरक्षित रहेको अनुभव धेरैले गर्दै आइरहेका छन् ।

महामारीको अवस्थामा तनाव, चिन्ता, डर, उदासिनता अथवा एक्लोपनको महशुस कुनै न कुनै रुपमा सबैले गरेको हुनुपर्छ । पहिलादेखि नै मानसिक समस्या भएकाहरूमा त झनै चिन्ता र डिप्रेसनको समस्या बढ्दै जान सक्छ ।

फरक यति मात्रै छ कि, यदि तनाव, चिन्ता, डर, उदासिनता अथवा एक्लोपनको उचित व्यवस्थापन गर्न सकियो भने मानसिक रुपमा स्वस्थ हुन सकिन्छ, उचित व्यवस्थापन गर्न सकिएन भने मानसिक समस्याले जेल्दै जान्छ ।

केही समय अगाडि हामीले एउटा सरकारी तथ्यांक सुनेका थियौं जसमा भनिएको थियो, तीन महिनाको बन्दाबन्दीको अवधिमा १२ सय जनाभन्दा बढिले आत्महत्या गरेका छन् ।

यी आत्महत्याको पछाडि कोरोना महामारीको पनि ठूलो हात हुनसक्छ। यदि यस्तै अवस्था रहिरह्यो भने अबको केही समयमा नै मानसिक समस्याले ठूलो महामारीको रुप लिनसक्छ । तसर्थ सबैले मानसिक स्वास्थ्यको ख्याल राख्नु अत्यन्त जरुरी छ ।

मानसिक अस्वस्थताका लक्षण
१) डर, रिस, उदासिनता चिन्ता तथा निराश भावनाको अनुभव हुनु ।
२) भोक कम लाग्नु, शरीरको ऊर्जा कम हुँदै जानु तथा काम गर्ने क्षमता घट्दै जानु ।
३) कुनै कुरामा ध्यान केन्द्रित गर्न तथा निर्णय गर्न कठिन हुनु ।
४) राम्रोसँग निद्रा नलाग्नु ।
५) विनाकारण टाउको दुख्नु, शरीर दुख्नु, पेट दुख्नु तथा छालाको समस्या देखिन थाल्नु।
६) कुनै पनि दीर्घरोग छ भने बिरामीको अवस्था बिग्रिँदै जानु ।
७) रक्सी, चुरोट तथा नशाको प्रयोग बढ्दै जानु ।
८) यौन शक्तिमा ह्रास आउनु ।
९) नजिका व्यक्तिहरु तथा पारिवारिक सदस्यसँग भावनात्मक दूरी बढ्दै जानु ।
१०) अचानक मुड परिवर्तन हुनु ।
११) आत्महत्याको विचार आउनु ।
१२) कहिलेकाहीँ मानसिक समस्या, शारीरिक समस्याको रुपमा पनि देखापर्छन्, जस्तै: पेट दुख्ने, ढाड दुख्ने, टाउको दुख्ने अथवा विनाकारण कुनै पनि दुखाइ हुनु ।

मानसिक समस्या समाधानका दुई वटा पाटा रहेका छन्। यदि समस्या एकदमै जटिल अवस्थामा छ अथवा जटिल हुने अवस्थामा छ भने मानसिक स्वास्थ्य विशेषज्ञसँग परामर्श गर्नु आवश्यक हुन्छ। यदि मानसिक समस्या अहिलेको महामरीको अवस्थाका कारणले मात्रै आएको हो र सामान्य अवस्थामा छ भने आफ्नो मानसिक स्वास्थ्यको ख्याल आफैं राख्न सिक्नुपर्छ। मानसिक स्वास्थ्यको ख्याल राख्ने उपायहरू यसप्रकार रहेका छन्,

१) आफ्नो शरीरको ख्याल राख्ने ।
२) आफ्नो मनको ख्याल राख्ने ।
३) भावनात्मक रूपमा अरूसँग जोडिने ।

शरीरको ख्याल राख्ने
शारीरिक तथा मानसिक स्वास्थ्यको सम्बन्ध नङ र मासुको जस्तै हुन्छ तसर्थ स्वस्थ मनको लागि स्वस्थ शरीर हुनु जरुरी छ ।
१) निन्द्रा पुग्नेगरी २४ घन्टामा ६-८ घन्टा सुत्ने, बेलुका चाँडो सुत्ने तथा बिहान सकेसम्म चाँडै उठ्ने ।
२) नियमित रुपमा कुनै पनि प्रकारको शारीरिक व्यायाम गर्ने । सम्भव भएसम्म योग अभ्यासलाई प्राथमिकता दिने ।
३) प्राकृतिक सन्तुलित आहार सेवन गर्ने, अस्वस्थकर खाना त्याग्ने ।
४) कफीको प्रयोग कम गर्ने किनभने कफीमा हुने क्याफिनले डर र चिन्ता बढाउनमा मद्दत गर्छ ।
५) समय-समयमा शरीर शुद्धी गर्ने तथा उपबास बस्ने ।
६) जाँड, रक्सी, चुरोट तथा कुनै पनि नशायुक्त पदार्थ सेवन नगर्ने ।
७) मोबाइल, कम्प्युटर, टिभी जस्ता विधुतीय साधनहरूको प्रयोग कम गर्ने । राति सुत्नुभन्दा १ घन्टा अगाडिबाटै मोबाइल प्रयोग नगर्ने ।
८) दैनिक रुपमा योग, ध्यान, प्राणायामको अभ्यास गर्ने, यी अभ्यासले शरीर र मनलाई स्वस्थ र शान्त बनाइराख्न मद्दत गर्छन् ।

मनको ख्याल राख्ने
१) खाली दिमाग सैतानको घरु भनेजस्तै जब हामी खाली बस्छौं तब मनमा अनेक कुरा खेल्न थाल्छन् । तसर्थ कुनै न कुनै रूपमा आफूलाई सक्रिय तथा व्यस्त राख्ने ।
२) गलत तथा भ्रामक समाचारको पछाडि नलाग्ने, जतिबेला पनि महामारीको समाचारमा केद्रित नहुने ।
३) सामाजिक सञ्जालको प्रयोग कम गर्ने ।
४) आफ्नो दैनिक कामलाई व्यवस्थित गर्ने ।
५) जीवनका सकारात्मक कुराहरुमा ध्यान केन्द्रित गर्ने, आशावादी चिन्तनलाई मनमा ल्याउने, जीवनमा आएको परिवर्तनलाई स्वीकार गर्ने तथा समस्यालाई अवसरको रूपमा हेर्ने ।
६) आफूले विश्वास गर्ने भगवानको आराधना गर्ने जसले हामीलाई समस्याको सामना गर्नका लागि साहस प्राप्त हुन्छ ।
७) योग, ध्यान प्राणायामको अभ्यास दैनिक रुपमा गर्ने ।
८) जीवनमा कुनै न कुनै लक्ष्य निर्धारण गर्ने र त्यसमा काम गर्न सुरु गर्ने ।
९) जीवनमा अत्यधिक महत्वकांक्षा नराखी सरल र सहज हुन सिक्ने ।

भावनात्मक सम्बन्धको विकास गर्ने
१) भौतिक रुपमा दूरी बनाउनुपर्ने यो अवस्थामा पनि आफ्नो परिवार, साथीभाइ, इष्टमित्रसँग कुनै न कुनै माध्यमबाट नजिक रहने ।
२) आफ्ना कुराहरु नजिकको तथा विश्वसनीय व्यक्तिसँग व्यक्त गरी भित्रैबाट हल्का हुन सिक्ने ।
३) आफ्ना मनका कुराहरु अरुलाई व्यक्त गर्न नसकिने अवस्थामा कलात्मक हिसाबले व्यक्त गरी हल्का हुने । जस्तै: चित्र बनाउने, मुक्तक, कथा, गीत आदि ।
४) सहयोगी भावनाको विकास गर्ने ।

मानसिक स्वास्थ्य विशेषज्ञलाई कतिबेला भेट्ने
तनाव सबैको जीवनमा सामान्य रुपमा देखिने गर्छ र सबैले  आ–आफ्नै तरिकाले यसको सामना गरिरहेका हुन्छन् । महामारीको अवस्थामा अलिअलि चिन्ता, तनाव, डर, त्रास आदि देखिनु सामान्य नै हो ।

तर माथि उल्लेख गरिएका मानसिक अस्वस्थताका लक्षणहरु लामो समयसम्म रहिरहनु र जसको कारणले दैनिक जीवनयापनमा नकारात्मक प्रभाव पर्दै जान थालेमा मानसिक स्वास्थ्य विशेषज्ञसँग अनिवार्य रुपमा परामर्श गर्नुपर्छ ।

मानसिक समस्याको उत्कर्षमा देखिने एउटा लक्षण भनेको आत्महत्याको सोच हो । यदि यस्तो सोच उत्पन्न भएको छ भने जतिसक्दो चाँडो मानसिक स्वास्थ्य विशेषज्ञसँग परामर्श गर्नु अत्यन्त जरुरी छ ।

विशेषज्ञको सम्पर्कमा पुग्नु अगाडि आफ्नो परिवारका सदस्यहरु, साथीभाइ, इष्टमित्र अथवा नजिकको विश्वसनीय व्यक्तिसँग खुलेर कुरा गर्नुपर्छ । अन्त्यमा, हामी जति शारीरिक स्वास्थ्यको ख्याल गर्ने गर्छौं, त्यति नै महत्व मानसिक स्वास्थ्यलाई पनि दिने गर्नुपर्छ । स्वास्थ्य खबरबाट