‘कोरोनाकालमा मन्त्रालयले ठोस निर्णय लिन नसक्नु र त्रिविले परीक्षा लिन खोज्नु गलत’

सन् २०१९ को अन्त्यतिर चीनको वुहान प्रान्तमा देखिएको कोरोना भाइरसको संक्रमण केही महिनामै विश्वभरी फैलिएको थियो । विश्व स्वास्थ्य संगठनले सन् २०२० जनवरी २० मा विश्वव्यापी स्वास्थ्य संकट र मार्च ११ मा विश्वव्यापी महामारीको घोषणा गरेको थियो ।

नेपालमा लामो समयदेखि विद्यालय, विश्वविद्यालय तथा सम्पूर्ण शैक्षिक संस्थाहरू बन्द छन् । पठनपाठन कार्य ठप्प भएको छ । साथै परीक्षाहरू पनि स्थगित भएका छन् । परीक्षा पुनः सञ्चालन गर्ने वा आन्तरिक मूल्यांकनलाई आधार मान्ने भन्ने बारेमा दोधारपन सिर्जना भएको छ । अधिकांश विद्यार्थीमा पढाईको चिन्ताभन्दा पनि भाइरसको त्रास उत्पन्न भएको छ । उनीहरूमा सकरात्मक वा नकरात्मक केही मानसिक असर अवश्य पुगेको छ । अधिकांश विद्यालयहरूलाई क्वारेन्टाइन बनाएर बाह्य स्थानबाट आएका व्यक्तिहरूलाई त्यहाँ राख्ने व्यवस्था गरिएको छ । कतिपय शैक्षिक संस्थाहरूले अनलाईनको माध्यमबाट कक्षा सञ्चालन गरिरहेका छन् ।

नेपालको शैक्षिक क्षेत्र सधैं अस्तव्यस्त रहँदै आएको कुरा सर्वविदितै छ । शिक्षा क्षेत्रमा भएका विविध समस्याहरूलाई व्यापकरूपबाट समाधान गर्ने प्रयास नबढेको कारण यहाँको जस्तो दयनीय अवस्था अन्त विरलै देखिन्छ । जुनसुकै आन्दोलनको पहिलो तारो बन्ने शिक्षा क्षेत्र यसै अलमलमा रहेको छ भने आफूभित्रै भएका विकराल समस्याले यसलाई झन खल्लो बनाउँदै आएको पाइन्छ । गुणात्मक शिक्षाको जतिसुकै फलाक्ने परिपाटी रहे पनि स्थिति चाहीँ अत्यन्तै नकरात्मक बन्दै गएको छ, जुन राष्ट्रको लागि राम्रो संकेत होइन । आजको समस्या राष्ट्रिय मात्र होइन, अन्तर्राष्ट्रिय शिक्षा नीति हुन आवश्यक भएको छ ।

विपदले अवसर पनि ल्याउँछ भनेझैं यो महामारीले शिक्षा क्षेत्रलाई सुधार्ने अवसर दिएको छ । सामाजिक क्षेत्रको महत्वपूर्ण हिस्सा शिक्षा क्षेत्रलाई पनि विगतको विवेचना, वर्तमानको विश्लेषण र भविष्यको पूर्वानुमान गर्दै सुधारका पाइला चाल्ने अवसर प्राप्त भएको छ । सरकार, विद्यालय, शिक्षक, विद्यार्थी, सञ्चालक र अभिभावक सबैको एउटै उद्देश्य हुन जरूरी छ । यहाँको शैक्षिक क्षेत्रबाट उत्पादित जनशक्तिले विश्वको जुनसुकै कुनामा गएर प्रतिस्पर्धा गर्न सकोस् । यसका लागि गहन ज्ञान र सीपको विकास हुन जरूरी छ ।

यस महामारीमा नेपालको शैक्षिक स्थितिलाई हेर्दा कति गैरजिम्मेवार रहेछ भन्ने कुरा प्रष्ट हुन्छ । विद्यालय सञ्चालक, मुनाफा सरकार, निष्कृय शिक्षक, अस्थीर राजनीति र मौन अभिभावक यी सबै कारणले पनि शिक्षा क्षेत्रमा विकृति देखिएको छ । शिक्षा जस्तो संवेदनशील क्षेत्रमा देखिएको यस्तो संवेदनशीलताले हाम्रो नयाँ पुस्ताको भविश्य के होला ?

नेपालको सन्दर्भमा यहाँको शिक्षा प्रणाली यस्तो छ कि विद्यार्थीले कति ‘सिक्नुपर्ने’, कति ‘पढ्नुपर्ने’ वा कति ‘बुझ्नुपर्ने’ भन्दा पनि कति ‘सम्झिनुपर्ने’ मापदण्ड छ । जसले गर्दा आज नेपालको शिक्षा क्षेत्र परीक्षा सञ्चालन, स्थगन र प्रश्नपत्र निर्माणमै अस्तव्यस्त छ । कतिपय विद्यार्थीमा कोरोनाको त्रास भन्दा पनि यतिका महीनासम्म किताव पढिएन, पहिला पढेको पनि सबै भूलिसके अब परीक्षामा के लेख्ने भन्ने चिन्ता छ भने अर्कोतिर महामारी कतिबेला विषम् परिस्थितिमा आउला कि परीक्षा लिने भन्ने होडबाजी छ ।

यहाँको मूल्यांकन प्रणाली पनि यस्तो छ कि गुणात्मकलाई भन्दा बढी परिमाणात्मक वा संख्यात्मकलाई ध्यान दिइन्छ । विद्यार्थीमा आउने व्यवहारिक परिवर्तन वा उसको सिकाइको प्रगति वा उपलब्धीहरूको लेखाजोखाभन्दा बढी उसको मेमोरी टेस्ट गरिन्छ ।

शिक्षा भनेको ज्ञान र क्षमतामा विकास गर्न खास गरेर स्कूल/कलेजहरूमा दिइने तालिम, सिकाई वा शैक्षिक प्रकृया हो । एउटा भनाई छ, The main object of the education must be the formation of good character अर्थात् शिक्षाको प्रमुख उद्देश्य भनेकै असल चरित्र निर्माण गर्नु हो, व्यक्तित्व, नैतिकता र चेतनाको विकास गर्नु हो ।

कोरोना विपदमा वर्तमानमा शिक्षा क्षेत्रले भोगेको अनुभव, विश्व परिवेश, सिद्धान्त र व्यवहारमा आएका परिवर्तनहरू, आम नागरिकको अपेक्षामा परिवर्तन अनुकुल शिक्षा क्षेत्रलाई सञ्चालन, व्यवस्थापन गर्न हाम्रा सोच, संकल्प, मार्गदर्शन, उद्देश्य, कार्यदिशा, रणनीति, कार्यनीति, ढाँचा, संरचना, सञ्चालन प्रक्रिया, व्यवस्थापन प्रणाली तथा नतिजा सूचकहरूमा रूपान्तरणको जरूरी छ । राष्ट्रिय मापदण्ड र अन्तर्राष्ट्रियस्तर अनुकूलको पाठ्यक्रम, परीक्षा र मूल्याङन पद्धति आवश्यक हुन्छ । वैज्ञानिक, प्राविधिक, व्यवसायीक, सीपमूलक, रोजगारमूलक जीवनोपयोगी एवं गुणस्तरीय शिक्षामा सबैको सहज, सरल, सुलभ र समान पहुँच सुनिश्चित गर्नुपर्नेछ ।

आज कोरोना भाइरसले विश्व समुदाय आक्रान्त भएको अवस्थामा स्वास्थ्यमा लापरवाही यति धेरै छ कि मास्क र स्यानिटाइजरको समेत प्रयोग नगरी भीडभाड गर्छन् । संस्कृतमा ’शरीरमाद्यम् खलु धर्म साधनम्’ भनेर शरीर स्वास्थ्यको महत्व दर्शाइएको छ । त्यस्तै अंग्रेजीमा 'Health is wealth' भनिन्छ । स्वस्थ्य शरीरमा नै स्वस्थ्य मनको विकास हुन्छ र तन मन स्वस्थ्य भए अपेक्षित बौद्धिक विकास सम्भव छ । यति कुरा पनि थाहा छैन भनेपछि यहाँको शिक्षाले मानिसको चिन्तनमा कति व्यवहारिक परिवर्तन गरेको रहेछ भन्ने अहिले प्रष्ट भएको छ ।

वर्तमान समयमा नेपाल कोरोना भाइरसको महामारीसँग जुधिरहेको छ र संक्रमणको संख्या पनि दिनानुदिन बढ्ने क्रममा छ । कहिलेसम्म यसको चपेटामा बस्नुपर्ने भन्ने बारेमा ठ्याक्कै आँकलन गर्न सकिँदैन । किनकी अहिलेसम्म औषधि वा भ्याक्सिन पत्ता लागेको छैन । साथै बाढीपहिरोले मुलुक आक्रान्तमा परेको छ र शहरका प्राय विद्यार्थी पनि गाउँमा गएका छन् । यस्तो अवस्थामा शिक्षा मन्त्रालयले ठोस निर्णय लिन नसक्नु र त्रिभुवन विश्वविद्यालयले परीक्षा लिन खोज्नु गलत छ । किनकी तीन घण्टाको परीक्षाले विद्यार्थीको योग्यता निर्धारण गर्दैन ।

शिक्षणमा एउटा अनिर्णयात्मक मूल्यांकन ((Non judgemental evaluation) हुन्छ, जुन विद्यार्थीले प्राप्त गरेको अंकको आधारमा उत्तीर्ण वा अनुत्तीर्णभन्दा पनि सिकाइ भयो या भएन, त्यसको आधारमा लेखाजोखा गरिन्छ । निर्माण वा सुधारमा बल दिइन्छ । मात्रामा भन्दा गुणस्तरमा उपलब्धीको हिसाब गरिन्छ । अनिर्णयात्मक मूल्यांकनलाई प्राथमिकता दिनुपर्ने चूनौती र अवसर दुबै हो । यसलाई अवलम्बन गर्न जरूरी छ । शैक्षिक र मूल्यांकन प्रणालीलाई सुधार गर्नुपर्ने समय आएको छ । एसईईमा अबदेखि विद्यालयले नै जाँच लिने निर्णय उत्कृष्ट हो । किनकी एसइइको नाममा व्यापार हुने गथ्र्याे । धनी वर्गले महंगो बोर्डस र ट्युसन पढाउने तर सार्वजनिक विद्यालयमा भने उचित विधी, पाठ्यसामग्री र प्रयोगात्मक सामग्रीको अभाव र लापरवाहीले प्रतिस्पर्धी बन्न नसक्ने हुन्थ्यो त्यसको अन्त्य हुन जरूरी थियो ।

शैक्षिक र मूल्यांकन प्रणाली यस्तो हुनुपर्छ । जसमा विद्यार्थीका कमीकमजोरीहरू औँल्याउन सकियोस् र सुधारात्मक कदम चालियोस् । उसको मनोवैज्ञानिक र शारीरीक तथा मानसिक परीक्षण गरियोस् । उसको कौशल, रुची, प्रवृत्ति र झुकाव आदिको पहिचान गरेर ती क्षेत्रमा उसलाई प्राप्त हुन सक्ने सफलताको भविष्यवाणी गरियोस् र सो क्षेत्रमा लाग्न प्रोत्साहन गरियोस् । समयानुकूल परिवर्तित एवं परिमार्जित पठनपाठन सामग्री सिकाइ कृयाकलापहरू अपनाएर स्तर वृद्धि गरियोस् ।

विद्यार्थी तथा नागरिकबाट परीक्षाहरू आन्तरिक मूल्याङ्कनमार्फत ग्रेडिङ गरी विद्यार्थीको कक्षावृद्धि गर्न, विपद् जोखिमका लागि सचेतना कार्यक्रम ल्याउन र वैकल्पिक उपायको शिक्षा सञ्चालन गर्नका लागि आवाज उठिरहेको छ । यसबाट नेपालको शिक्षण पद्धतिमा सूचना प्रविधिको प्रवेश प्रारम्भ हुन लागेको बुझ्न सकिन्छ । हुन पनि विश्वका विकसित मुलुकका शिक्षा प्रणालीसँग तादात्म्य राख्न पनि कोरोनाकाल हाम्रा लागि प्रविधिमैत्री शिक्षा प्रणालीको खाका कोर्ने उपयुक्त अवसर बन्न सक्नेछ ।

नेपाल सरकारले वैकल्पिक माध्यमबाट शिक्षा प्रणालीको निरन्तरताका लागि नीतिगत खाका कोर्न थाले पनि तत्काल पाठ्यक्रम र परीक्षा प्रणालीमा आमूल परिवर्तनको कल्पना गरेको छैन । तर यो समय परिवर्तनको एउटा उत्तम अवसर हो । कोरोना संक्रमणको जोखिम न्यून गर्न सामाजिक दूरी कायम गर्नुपर्ने भएकाले विद्यमान शिक्षा पद्धति र सामाजिक संस्कार मै नयाँ मोड सिफ्ट ल्याउन सक्ने देखिएको छ ।